Osoby będące w żałobie przetwarzają i wyrażają swoje emocje na różne sposoby – mówienie o nich nie zawsze przychodzi z łatwością. Ponieważ jestem językoznawcą, w swoich badaniach skupiłam się na języku związanym z żałobą i o tym właśnie będzie ten tekst.
Co oznacza wyraz „żałoba”, skąd się wziął, czym różni się od odpowiedników w innych językach i jak my używamy go w języku polskim?
Zacznijmy od definicji słownikowych. Po wpisaniu hasła „żałoba” w wyszukiwarce słownika języka polskiego PWN czytamy, że jest to:
1. smutek po śmierci kogoś bliskiego
2. określony czas po śmierci bliskiej osoby, w którym nosi się odpowiedni strój i nie uczestniczy w życiu towarzyskim
3. czarne ubranie lub dodatek do ubioru noszone przez pewien okres po śmierci kogoś bliskiego („Żałoba”. SJP PWN online)
Pierwsza z definicji, które podaje słownik, jest oczywiście dość okrojona – każdy, kto przeżywał żałobę, wie, że jest to nie tylko smutek, a cały wachlarz różnorodnych uczuć i emocji doświadczanych przez nas w odpowiedzi na stratę. Wśród nich, owszem, najczęściej dominuje smutek, choć obecne są też złość, poczucie winy, tęsknota, a niejednokrotnie także poczucie ulgi (np. z powodu tego, że czyjeś cierpienie dobiegło końca). Pozostałe dwa znaczenia są ze sobą powiązane i dotyczą raczej ekspresji, relacji z innymi i wszelkich norm kulturowych. W tym miejscu warto przypomnieć, że stratę i żałobę przeżywamy nie tylko w następstwie śmierci kogoś bliskiego.
„Żałoba” w innych językach
Jak widzimy, te trzy definicje odnoszą się do różnych aspektów żałoby, które to w innych językach, na przykład angielskim i hiszpańskim, mają swoją odrębną nazwę. Pierwszy aspekt – nazwijmy go „emocjonalnym” – to angielskie grief czy hiszpańskie duelo. Drugi aspekt, który dotyczy różnych praktyk, rytuałów albo ograniczania życia towarzyskiego, to raczej angielskie mourning czy hiszpańskie luto. Można też włączyć w to trzecią definicję polskiej „żałoby”, czyli czarny strój. Mówiąc o przedziale czasowym, w którym przeżywa się stratę, można użyć określenia bereavement. Tutaj pojawia się też pojęcie „żałoby narodowej”, którą tłumaczymy na angielski jako national mourning, a na hiszpański (a także portugalski) – luto nacional.
Intrygujące i zarazem fascynujące jest występowanie różnych wyrazów nazywających te poszczególne zjawiska w innych kulturach – najwyraźniej są postrzegane jako odrębne pojęcia. Nie przeszkadza to jednak ogólnym skojarzeniom i metaforom związanym z tematyką żałoby (przynajmniej w kulturze Zachodu), bo wiele z nich się pokrywa.
Pochodzenie wyrazu „żałoba”
Kiedy zbadamy etymologię wyrazu „żałoba”, możemy zauważyć, jak bardzo wiąże się ona z tym, co tak naprawdę żałoba obejmuje. W bardzo mocnym uproszczeniu – można znaleźć odniesienia do prasłowiańskiego: *żelja („żal, skarga, ból”), *žalь („cierpienie, żal, ból”) czy praindoeuropejskiego: *gʷel– („kłuć, kłujący ból”). Widać, jak „żałoba” jest mocno związana z bólem emocjonalnym i fizycznym, czego na pierwszy rzut oka dziś już nie dostrzegamy w tym wyrazie. Nawiasem mówiąc, etymologia zagranicznych odpowiedników „żałoby” również dostarcza ciekawych informacji. Pierwotne znaczenie grief związane jest z „ciężarem”, duelo i luto z „bólem”, mourning z „wyrażaniem smutku, wspominaniem ze smutkiem”, a bereavement z „byciem okradniętym, pozbawionym czegoś”.
Mówienie o żałobie
Co się robi z żałobą? W kontekście uczuć i przeżyć można być w żałobie, przeżywać żałobę, doświadczać żałoby, przepracować żałobę, pogrążyć się w żałobie, okryć się (kraj / rodzinę) żałobą. W kontekście wyrażania i ubioru można chodzić w żałobie, nosić żałobę, przywdziać żałobę. Żałoba może być ciężka, głęboka, wielka, a kiedy mówimy o czasie jej trwania, możemy użyć określeń, takich jak proces / okres / czas / dni żałoby.
I co z tą żałobą w języku?
Żałoba dotyka wielu sfer życia, dlatego jej wpływ można dostrzec w zachowaniu, posturze, mimice, czy właśnie języku, co widać na przykładach, które omówiłam pokrótce w tym tekście. Ktoś mógłby powiedzieć, że są to tylko wyrazy określające pojęcie żałoby, ale widzimy, jak wiele można się o nim dowiedzieć, analizując jedynie znaczenie i etymologię określeń „żałoby” w różnych językach. Pokazuje nam to, jak bardzo język jest związany z naszymi doświadczeniami i rzeczywistością, w jakiej żyjemy. Dostrzegłam to jeszcze bardziej po przeprowadzeniu szerszego badania na temat mówienia o stracie i żałobie, o czym wkrótce tutaj napiszę.
Źródła:
Bańko, Mirosław. 2009. Słownik dobrego stylu.
Brückner, Aleksander. 1927. Słownik etymologiczny języka polskiego.
Malmor, Izabela. 2010. Słownik etymologiczny języka polskiego.
SJP PWN = Słownik języka polskiego PWN Online.
